ابن ابی‌الحدید
| شاعر، ادیب و شارح نهج‌البلاغه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبةالله بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین بن ابی‌الحدید مداینی |
| لقب | ابن ابی‌الحدید |
| تاریخ تولد | ۱ ذی‌الحجه ۵۸۶ق |
| زادگاه | مدائن |
| تاریخ وفات | ۶۵۵ق یا ۶۵۶ق |
| شهر وفات | بغداد |
| اطلاعات علمی | |
| محل تحصیل | بغداد |
| مذهب فقهی | فقه شافعی |
| گرایش کلامی | مکتب معتزلی |
| ارتباط با تشیع | اعتقاد به برتری امام علی(ع) بر خلفای سه‌گانه • قصیده عینیه در مدح امیرالمؤمنین(ع) • روابط نزدیک با ابن علقمی |
| تألیفات | شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید • الفلک الدائر علی المثل السائر • قصائد السبع العلویات • دیوان شعر |
| سایر | کاتب دیوان دارالخلافة عباسیان • ناظر کتابخانه‌های بغداد |
عبدالحمید بن هبةالله (۵۸۶- بعد از ۶۵۶ق/۱۱۹۰-۱۲۵۸م) معروف به ابن ابی‌الحدید شاعر، ادیب و شارح نهج البلاغه است. او در فقه، شافعی و در کلام، معتزلی بود. با این‌حال او امام علی(ع) را برتر از خلفای سه‌گانه می‌دانست و کسانی را که در برابر او قیام کردند به‌عنوان باغی، فاسق و اهل دوزخ معرفی می‌کرد، مگر اینکه توبه کرده باشند. قصیده عینیه او در مدح امیرالمؤمنین(ع)، با طلا در اطراف ضریح امام علی(ع) نگاشته شده است.
زندگی‌نامه
عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبةالله بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین بن ابی‌الحدید مداینی، در ۱ ذی‌الحجه ۵۸۶ق/۱۱۹۰م، در مدائن به دنیا آمد در همان شهر پرورش یافت. به مناسبت نزدیکی با ابن علقمی، وزیر شیعه مستعصم عباسی، در شمار کاتبان دیوان دارالخلافة درآمد. وی ابتدا کتابت دارالتشریفات را برعهده داشت. در ۶۲۹ق به کتابت خزانه منصوب شد و مدتی بعد کاتب دیوان گردید. در صفر ۶۴۲ق به‌عنوان ناظر حله تعیین شد. سپس خواجۀ «امیر علاءالدین طَبّرْس» گردید و پس از آن ناظر بیمارستان عَضُدی و سرانجام ناظر کتابخانه‌های بغداد شد.
ابن ابی‌الحدید روابط نزدیکی با ابن علقمی داشت و او و برادرش از حمایت وزیر برخوردار بودند. از این‌رو، هنگامی که شرح نهج البلاغه و قصاید السبع را منتشر کرد، هدیه‌هایی دریافت نمود. در ۶۴۲ق در نخستین یورش‌های مغول به بغداد که سپاه عباسی به فرماندهی شرف الدین اقبال شرابی سپهسالار مستعصم بالله سپاه مغول را شکست داد، ابن ابی الحدید پیروزی سپاه بغداد را نتیجه تدبیر ابن علقمی دانست و قصیده‌ای در تهنیت و ستایش وی سرود که ابیاتی از آن در شرح نهج البلاغهثبت است. در واقعه در حمله هلاکو خان به بغداد در ۶۵۵ق، ابن ابی‌الحدید و برادرش موفق‌الدین به دست مغولان گرفتار شدند و محکوم به قتل شد؛ ولی به وساطت ابن علقمی و خواجه نصیرالدین طوسی از مرگ نجات یافت.
ابن ابی‌الحدید اندکی پس از سقوط بغداد به دست مغولان در بغداد از دنیا رفت. در تاریخ وفات او میان مورخان اختلاف است و در برخی منابع سال ۶۵۵ق و در برخی دیگر، سال ۶۵۶ق ذکر کرده‌اند.
حیات علمی
تحصیلات اولیه وی در زادگاهش یعنی مدائن بود. وی در آنجا مذاهب کلامی را آموخت و به مکتب اعتزال گرایش یافت. پس از آن به بغداد رفت و از علمای آنجا بهره برد. در آن شهر در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد که بیشتر آن‌ها شافعی مذهب بودند، به قرائت کتب و اندوختن دانش پرداخت و در محافل علمی و ادبی شرکت جست و به قول صاحب نسمةالسحر، معتزلی جاحظی شد. نیز از ابوالبقاء عکبری و ابوالخیر مصدق بن شبیب واسطی ادب آموخت.
ابن ابی‌الحدید در شعر طبعی رسا داشت و در انواع مضامین شعر می‌گفت؛ ولی مناجات و اشعار عرفانی او مشهورتر است. اطلاعات او درباره تاریخ صدر اسلام نیز گسترده بود. علامه حلی (درگذشت ۷۲۶ق) از پدر خود و او از ابن ابی الحدید روایت کرده‌اند.
مذهب
وی در اصول، معتزلی و در فروع، شافعی بود و گفته شده است که مشربی میان تسنن و تشیع برگزیده بود. در مباحث عقیدتی خود در شرح نهج البلاغه به موافقت با جاحظ تصریح دارد؛ به همین لحاظ او را معتزلی جاحظی شمرده‌اند. بررسی شرح نهج البلاغه او نشان می‌دهد که برخلاف نظر ابن کثیر که وی را شیعی غالی شمرده است، می‌توان او را معتزلی معتدلی دانست. او در آغاز کتابش اتفاق همه شیوخ معتزلی خود (متقدمان، متأخران، بصریان و بغدادیان) را بر صحت شرعی بیعت با ابوبکر نقل می‌کند و تصریح می‌نماید که از رسول خدا(ص) نصّی بر آن بیعت وارد نشده، بلکه تنها انتخاب مردم که هم به اجماع و هم به غیر اجماع راه تعیین پیشوا شمرده شده، موجب صحت آن است.
عقیده او درباره امام علی(ع)
ابن ابی الحدید به پیروی از مکتب معتزله بغداد، علی(ع) را برتر از خلفای سه‌گانه می‌داند و تصریح می‌کند که او، هم در کثرت ثواب و هم در فضل و خصال حمیده، از دیگران افضل است. با این‌حال به عقیده وی افضلیت امام ضروری نیست و در خطبه آغاز کتاب در همین معنی گفته است: سپاس خداوندی را که مفضول را بر افضل مقدم داشت.
ابن ابی الحدید درباره برپاکنندگان جنگ جمل می‌گوید: همه این‌ها از نظر یاران معتزلی ما، نابودند به جزعائشه و طلحه و زبیر؛ زیرا این سه توبه کردند و بدون توبه، حکم این‌ها به‌خاطر اصرارشان بر بغی، دوزخ است.
او درباره لشکریان شام در صفین می‌نویسد: همگی آن‌ها از نظر یاران معتزلی ما نابودند؛ زیرا بر بغی پای فشردند و مرگشان نیز بدین‌حال بود؛ خواه سران آن‌ها و خواه پیروانشان. همچنین درباره خوارج می‌نویسد: آن‌ها از نظر یاران معتزلی ما بدون اختلاف نظر در دوزخ‌اند. به‌طور‌کلی، یاران ما هر فاسقی را که در حال فسق بمیرد، دوزخی می‌دانند و شکی نیست که باغی و خروج‌کننده بر امام حق، فاسق است.
آثار
تألیفات ابن الحدید را تا ۱۵ اثر برشمرده‌اند که مشهورترین آن‌ها به این شرح است:
- شرح نهج البلاغه
این اثر، در ۲۰ جزء نگاشته شده است. عمده شهرت و معروفیت ابن ابی الحدید به سبب تألیف این کتاب است که حاوی مجموعه عظیمی از ادب و تاریخ و کلام و فرهنگ اسلامی است. این شرح، بارها به چاپ رسیده و به‌ویژه در میان شیعه از شهرت و اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از کهن‌ترین نسخه‌های این شرح که صورت اجازه شرح به ابن علقمی را دارد و به احتمال قوی در حیات ابن ابی الحدید کتابت شده است، در کتابخانه مرکزی آستان قدس نگهداری می‌شود.
- الفلک الدائر علی المثل السائر، که نقدی است بر کتاب المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر، از ضیاءالدین ابوالفتح معروف به ابن اثیر جزری موصلی (۵۵۸ -۶۳۷ق). این کتاب از آثار مهم در بلاغت و از کتب معتبر در نقد است. این کتاب در ۱۳ روز نوشته شده است.
- السبع العلویات یا قصائد السبع العلویات، که ابن ابی الحدید آن را در ۶۱۱ق به نام ابن علقمی در مداین سرود. موضوع قصاید را مدح پیغمبر(ص) و حضرت علی(ع)، فتح خیبر، فتح مکه و شهادت امام حسین(ع) تشکیل می‌دهد. این کتاب بارها چاپ شده است (بمبئی، ۱۳۰۵، ۱۳۱۶ق؛ قاهره، ۱۳۱۷ق؛ بیروت، ۱۳۷۴ق.) ابن حماد علوی، شمس الدین محمد بن ابی الرضا، رضی استرابادی، (د ۶۸۶ق/ ۱۲۸۷م)، محفوظ بن وشاح حلی و جمعی دیگر بر این قصاید شرح نوشته‌اند.
- یکی از این هفت قصیده،(ششمین قصیده) قصیده «عینیه» در مدح امیرالمؤمنین (ع) است وحاوی ۸۰ بیت است که ۴۸ بیت از این قصیده بر روی محیط داخلی گنبد نقش بسته است. مطلع قصیده این است:
| یا رسمُ لا رَسمتکَ ریحٌ زعزعُ | وسَرَتْ بلیل فی عراصِک خروعُ |
وآخرین بیت این قصیده بر روی نمای داخلی گنبد نقش بسته این است
| الدهر طوع والشبيبة غضة | السيف عضب والفؤاد مشيع |
ابیاتی از قصیده عینیه ابن ابی‌الحدید این است:
| يا برق! إن جئت الغري فقل له | أتراك تعلم من بأرضك مودع؟ | |
| فيك إبن عمران الكليم و بعده | عيسي يقفه و أحمد يتبع | |
| بل فيك جبرئيل و ميكائيل و إسرافيل | و الملأ المقدس أجمع | |
| بل فيك نور الله جل جلاله | لذوي البصائر يستشف و يلمع | |
| فيك الأمام المرتضي، فيك الوصي | المجتبي، فيك البطين الأنزع |
(ترجمه: به آذرخشی که، شب هنگام؛ در درون تاریکی ها درخشید، چونان که زنگیی را بینی بریده باشند و خون برچهره اش دویده باشد، گفتم:
۲- ای آذرخش! اگر به سرزمین غری (نجف) رسیدی بگوی: ای زمین نجف! آیا می دانی چه کسی در دل تو به خاک سپرده شده است؟ ۳- در دل تو موسای کلیم جای گرفته است و عیسای مسیح و احمد مرسل ۴- در دل تو جبرئیل و میکائیل و اسرافیل جای گرفته اند، بلکه همه عالم ملکوت ۵- در اینجا نور خدای (عزوجل) جای گرفته است، آن نور که مردمان بینا دل فروغ و درخشش آن را توانند دید. 6- ای زمین نجف! امام برگزیده، مرتضی و وصی منتخب در دل تو جای دارد، همان عالم سرشار از عالم و موحد بری از شائبه شرک.
- نظم کتاب الفصیح ثعلب که ابن ابی الحدید آن را در یک شبانه روز به نظم آورد. این کتاب که اصل آن از ابوالعباس احمد بن یحیی معروف به ثعلب کوفی نحوی (۲۰۰-۲۹۱ق) است، کتاب کوچکی در لغت است که مورد توجه بسیار واقع شده است.
دیگر آثار
- العبقری الحسان، در کلام، منطق، طبیعی، اصول، تاریخ و شعر
- تعلیقات بر کتب المحصل در فلسفه و کلام و المحصول در اصول فقه از امام فخر رازی
- الاعتبار علی کتاب الذریعة فی اصول الشریعة، از سید مرتضی علم الهدی (درگذشت ۴۳۶ق/۱۰۴۴م)
- شرح مشکلات الغرر اثر ابوالحسن بصری
- الوشاح الذهبی فی علم الأبی
- دیوان شعر
وی همچنین المستصفی من علم الاصول غزالی را نقد کرده و آیات البینات زمخشری در علم کلام، منظومه ابن سینا در طب را شرح کرده است
پانویس
- ↑ ابن کثیر، ج۱۳، ص۱۹۹-۲۰۰
- ↑ ابن فوطی، ج۴، بخش۱، ص۱۹۰-۱۹۱؛ عباس، ابوالفضل ابراهیم، همانجاها
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۳-۴؛ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱۴، ص۱۵۸-۱۵۹
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۸، ص۲۴-۲۴۳.
- ↑ هندوشاه، ۳۵۹.
- ↑ الصفدی، الوافی بالوفیات، ص۴۶.
- ↑ شرح نهج البلاغه، مقدمه ابوالفضل ابراهیم، ص۱۸.
- ↑ شرح نهج البلاغه، مقدمه ابوالفضل ابراهیم، ص۱۴.
- ↑ شرح نهج البلاغه، مقدمه ابوالفضل ابراهیم، ص۱۵.
- ↑ عباس، ج۷، ص۳۴۲
- ↑ قمی، ج۱، ص۱۹۳
- ↑ ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۵
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۱۹۹
- ↑ ابن ابی الحدید، ج۱، ص۷
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص ۹.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۳.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۹.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۹.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۹.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۹.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۶۴۱.
- ↑ مثلاً: تهران، ۱۲۷۱، ۱۳۰۲-۱۳۰۴ق؛ قاهره، ۱۳۲۹ق؛ بیروت، ۱۳۷۸ق
- ↑ آستان، ج۵، ص۱۱۲-۱۱۳
- ↑ ابن خلکان، ج۵، ص۳۹۱؛ I/۳۳۵-۳۳۶ ؛ GAL, سرکیس، ۳۰.
- ↑ الصفدی، ج۱۸، ص۴۶.
- ↑ آقابزرگ، ج۱۳، ص۳۹۱-۳۹۲
- ↑ سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامیhttps://www.cgie.org.ir/fa/news/212314/
- ↑ الروضة المختارة ـ القصائد الهاشميّات والقصائد العلويّات، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات ج۱۷ ص۱۳۳.
- ↑ حکیمی، محمدرضا، ادبیات و تعهد در اسلام،ص ۲۹۱-۲۸۴.
- ↑ کتبی، ج۲، ص۲۵۹.
- ↑ حاجی خلیفه، ج۲، ص۱۲۷۲-۱۲۷۳
- ↑ عباس، ج۷، ص۳۴۲
- ↑ حاجی خلیفه، ج۲، ص۱۶۱۴-۱۶۱۵
- ↑ فروخ، ج۳، ص۵۸۰
- ↑ بغدادی، ص۴۸۴؛ حاجی خلیفه، ج۱، ص۷۹۹
- ↑ ۹۲۳) I/۸۲۳, S..(GAL,
منابع
- آستان قدس، فهرست
- تهرانی، شیخ آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹-۱۹۶۴م
- ابن خلكان، أحمد بن محمد بن إبراهيم، وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان، بيروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۹۹۴ م.
- ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۹۶۳م
- ابن کثیر، البدایة و النهایة، قاهره، ۱۳۵۱ق
- ابوالفضل ابراهیم، محمد، مقدمه بر شرح نهج البلاغة، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، بی تا
- استادی، رضا، کتابنامه نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه،۱۳۵۹
- بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، استانبول، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م
- حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م
- حرّ عاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش سید احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق
- خطیب، عبدالزهراء حسینی، مصادر نهج البلاغة و اسانیده، بیروت، ۱۳۹۵ق
- زریاب خویی، عباس، بزم آورد، تهران، ۱۳۶۷ش
- ذهبی، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م
- صفدی، الوافی بالوفیات، تحقیق: احمد الارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت: دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م
- طباطبائی، سید عبدالعزیز، اهل البیت(ع) فی المکتبة العربیة، قم: مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۱۷ق
- عباس، احسان، تعلیقات بر وفیات الاعیان ابن خلکان
- عزّاوی، عباس، تاریخ الادب العربی فی العراق، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م
- فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م
- قمی، عباس، الکنی و الالقاب، به کوشش محمد هادی امینی، تهران، ۱۳۹۷ق
- کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م
- هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ش.
پیوند به بیرون